Από Σάββας Δ. Βλάσσης
Στις 7 Δεκεμβρίου, πραγματοποιήθηκε η ημερίδα “Κύπρος 1954-1974-1974-2024: Γεγονότα, Κρίσεις, Εισβολή – Κατοχή, Μνήμες, Σχέδια Επίλυσης, Ευκαιρίες και Λάθη, Εξελίξεις και Προοπτικές”, που οργάνωσε το Κέντρο Αριστείας Ακρόπολις. Ευρύ το πλαίσιο, πολλοί οι ομιλητές και λίγος ο συνολικός χρόνος.
Αξιόλογοι ομιλητές ανέπτυξαν ενδιαφέρουσες τοποθετήσεις για πολιτικοδιπλωματικές πτυχές όσο και για τις πολεμικές επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα από τις 20 Ιουλίου μέχρι, τυπικώς, τις 16 Αυγούστου 1974. Ανά περίπτωση, έγιναν χρήσιμες παρατηρήσεις, ακούστηκαν ενδιαφέροντα πράγματα και εξήχθησαν συμπεράσματα. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι συνήθως η εξέταση διαχωρίζεται μεταξύ πολιτικοδιπλωματικών χειρισμών από τις στρατιωτικές εξελίξεις και πτυχές, επειδή οι περισσότεροι ερευνητές δεν έχουν στενή σχέση με τις στρατιωτικές υποθέσεις. Αυτό οδηγεί πολλές φορές σε ατελή εξέταση και εξαγωγή συμπερασμάτων που δεν μπορούν να θεωρηθούν ολοκληρωμένα.
Μεταξύ των όσων ακούστηκαν από τους ομιλητές, θα σταθούμε στην περίπτωση της αναφοράς που έγινε στην επέμβαση της Πολεμικής Αεροπορίας στην Κύπρο, η οποία σχεδιάστηκε το πρωί της 22ας Ιουλίου, με τα νεοπαραληφθέντα μαχητικά F-4E Phantom II.
Ο Αντιπτέραρχος ε.α. Γεώργιος Σκαρλάτος, έθεσε τα πράγματα στην πραγματική και ουσιαστική βάση τους, περιγράφοντας την προσωπική εμπειρία του ως ένας εκ των κυβερνητών των 10 Phantom της 339 Μοίρας, που στις 22 Ιουλίου διατάχθηκαν να μετασταθμεύσουν στην Κρήτη.
Περί τις 08.00 το πρωί, διατάχθηκε η μεταστάθμευση 6 Phantom στην 126 Σμηναρχία Μάχης στο Ηράκλειο. Μία τετράδα F-4E θα απογειωνόταν από την βάση της στην 117 Πτέρυγα Μάχης και ένα ζεύγος από την 114 Πτέρυγα Μάχης, όπου βρισκόταν ήδη. Τα αεροπλάνα αυτά, όταν προσγειώθηκαν στο Ηράκλειο άρχισαν να εξυπηρετούνται σε καύσιμο και η τετράδα να φορτώνεται με βόμβες, διαδικασία η οποία διήρκεσε αρκετές ώρες, επειδή το εκπαιδευμένο προσωπικό οπλουργών στις ΗΠΑ ήταν ολιγάριθμο και τα συνεργεία που συγκροτήθηκαν δεν είχαν εμπειρία.
Εν τούτοις, περί τις 13.00 διατάχθηκε να μετασταθμεύσει στο Ηράκλειο μία δεύτερη τετράδα F-4E από την Ανδραβίδα. Στο σμήνος αυτό, προστέθηκε ως Νο3 στον σχηματισμό, το αεροπλάνο του τότε Σμηναγού Σκαρλάτου. Αυτό εντάχθηκε τελευταία στιγμή στον σχηματισμό ώστε από τριάδα να γίνει τετράδα και ήταν το πρώτο στο οποίο ομάδα οπλουργών άρχισε να ξεφορτώνει τις βόμβες (για λόγους ασφαλείας δεν προβλέπεται η προσγείωση με βόμβες). Εν συνεχεία όμως δόθηκε εντολή να επισπευσθεί η απογείωση και τα αεροπλάνα να απορρίψουν τις βόμβες στην θάλασσα. Μέχρι το προσωπικό να ασφαλίσει και πάλι τις βόμβες στο Phantom του Σμηναγού Σκαρλάτου, χάθηκε χρόνος με αποτέλεσμα να απογειωθεί τελευταίος αλλά λόγω εμπειρίας από μεγάλο χρόνο υπηρεσίας στην 115 Πτέρυγα Μάχης στην Σούδα, πέταξε ταχύτερα και προσέγγισε πρώτος το Ηράκλειο. Έτσι, έλαβε εντολή να προηγηθεί στην προσγείωση και τα τρία υπόλοιπα αεροπλάνα που πλησίαζαν, θα ακολουθούσαν πίσω του.
Κατά την προσγείωση και ενώ η επικοινωνία με τον Πύργο Ελέγχου Πτήσεων διεξαγόταν με κλήση του Phantom ως Νο3, προκλήθηκε σύγχυση – παρεξήγηση, όταν από τα υπόλοιπα τρία αεροπλάνα, το τελευταίο κατά σειρά πραγματοποίησε βαριά προσγείωση και ανεφλέγησαν τα σκέλη προσγειώσεως. Τότε, ο Πύργος Ελέγχου ειδοποίησε με ένταση «Τρία, έχεις φωτιά»! Όπως ήταν φυσικό, ο Σμηναγός Σκαρλάτος, που στο μεταξύ τροχοδρομούσε, θεώρησε ότι η ειδοποίηση απευθυνόταν σε αυτόν, εφόσον μέχρι τότε ως Νο3 τον καλούσε ο Πύργος. Έτσι, ακινητοποίησε το αεροπλάνο και εκτέλεσε ενέργειες ταχείας εξόδου του πληρώματος, με τις οποίες γινόταν αυτόματο κόψιμο των ιμάντων που συγκρατούσαν τους χειριστές στα καθίσματα. Κατέβηκαν από το αεροπλάνο και τότε είδαν στο βάθος το “μανιτάρι” από την έκρηξη του Phantom που είχε εκτελέσει βαριά προσγείωση και στο άκουσμα της ειδοποιήσεως από τον Πύργο, το διμελές πλήρωμα το είχε εγκαταλείψει χρησιμοποιώντας τα εκτινασσόμενα καθίσματα.
Το ατύχημα αυτό, έχει χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα το οποίο υποτίθεται ότι επιβεβαιώνει το ανέτοιμο των Phantom, για να εκτελέσουν επιχειρήσεις. Μια άτυχη στιγμή όμως, μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε ετοιμοπόλεμη πολεμική Μοίρα. Τυπικώς, όπως σημείωσε ο Αντιπτέραρχος ε.α. Σκαρλάτος, η 339 Μοίρα μπορεί να μην είχε διέλθει την διαδικασία Επιχειρησιακής Αξιολογήσεως από την τότε 28 Τακτική Αεροπορική Δύναμη, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τα πληρώματα δεν ήταν ετοιμοπόλεμα και δεν μπορούσαν να λάβουν μέρος σε επιχειρήσεις. Ειδικώς στην περίπτωση των Phantom, οι χειριστές είχαν συμπληρώσει περί τις 80 ώρες επιχειρησιακής εκπαιδεύσεως με τον τύπο στις ΗΠΑ και είχαν επιστρέψει πλήρως ετοιμοπόλεμοι, τόσο σε αποστολές Αναχαιτίσεως όσο και Διώξεως/ Βομβαρδισμού. Γι’ αυτό εξάλλου, από τις 20 Ιουλίου και η 339 Μοίρα με τα Phantom, είχε αναλάβει αποστολές στο πλαίσιο των πολεμικών σχεδίων.
Γεγονός είναι ότι όντως, η προετοιμασία της πρώτης τετράδας F-4E που προσγειώθηκε στο Ηράκλειο, καθυστέρησε. Όπως αναφέρει ο τότε Αρχηγός Αεροπορίας Αντιπτέραρχος Αλέξανδρος Παπανικολάου, είχε εκτιμηθεί ότι η προετοιμασία με την μεταστάθμευση στο Ηράκλειο, θα απαιτούσε ένα πεντάωρο, ώστε να είναι έτοιμα τα Phantom για αποστολή στην Κύπρο. Βλέποντας την καθυστέρηση, ο Αντιπτέραρχος Παπανικολάου εισηγήθηκε και πίεσε τον Αρχηγό Ενόπλων Δυνάμεων Στρατηγό Γρηγόριο Μπονάνο, να απογειωθούν για την Κύπρο τα F-84F που ευρίσκοντο από την πρώτη στιγμή σε ετοιμότητα, στο γειτονικό αεροδρόμιο Καστελλίου. Πράγματι, ο Στρατηγός Μπονάνος ενέκρινε και στις 11.07 δόθηκε η εντολή απογειώσεως 12 F-84F αλλά μετά από δίλεπτο και ενώ τα αεροπλάνα είχαν αρχίσει να τροχοδρομούν, δόθηκε διαταγή ματαιώσεως.
Το ίδιο σκηνικό επαναλήφθηκε μία ώρα αργότερα. Στις 12.24 δόθηκε πάλι διαταγή απογειώσεως σε 12 F-84F αλλά λίγο μετά διατάχθηκε ανάκληση.
Ο Αντιπτέραρχος Παπανικολάου κατέθεσε και στον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή αλλά και ενώπιον της αρμοδίου επιτροπής της Βουλής που χρόνια μετά εξέτασε τον “Φάκελο της Κύπρου”, ότι την διαταγή ματαιώσεως των απογειώσεων του έδωσε ο Στρατηγός Μπονάνος, κατόπιν συνομιλίας αυτού με τον τότε πρόεδρο της Δημοκρατίας Στρατηγό Φαίδωνα Γκιζίκη. Στην κατ’ αντιπαράσταση εξέταση μαρτύρων στην Βουλή, ο μεν Μπονάνος δεχόταν ότι διέταξε την ακύρωση της πρώτης αποστολής μόνο ενώ ο Γκιζίκης ισχυριζόταν ότι δεν τον ενημέρωσε ποτέ κανείς για την περίπτωση.
Το βέβαιο είναι ότι το πρωί της 22ας Ιουλίου η Πολεμική Αεροπορία κινητοποιήθηκε με σκοπό την εκτέλεση αποστολής κρούσεως στην Κύπρο. Δεν υπήρξαν επιφυλάξεις ή αντιρρήσεις, σε επίπεδο ηγεσίας, αντιθέτως υποστηρίχθηκε πλήρως η ιδέα. Ο δε Αντιπτέραρχος Παπανικολάου, εισηγήθηκε πιεστικά την χρησιμοποίηση των F-84F, όταν είχε φανεί πλέον ότι χανόταν η ευκαιρία εκτελέσεως της αποστολής με τα F-4E. Όπως όλα δείχνουν, οι πιέσεις του απέδωσαν αλλά ο Στρατηγός Μπονάνος τελικώς μετέβαλε άποψη.
Είναι λάθος να υποστηρίζεται από διαφόρους ότι δήθεν, “ο Αρχηγός Αεροπορίας δεν άφησε τα αεροπλάνα να πάνε στην Κύπρο”. Αυτή η υπεραπλουστευτική άποψη διακινείται από αρκετούς, μεταξύ των οποίων και συγγραφείς, οι οποίοι προφανώς αγνοούν την στοιχειώδη λειτουργία της αλυσίδας διοικήσεως σε ένα στράτευμα. Ο Αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων, ο σημερινός Α/ΓΕΕΘΑ, προΐσταται των Αρχηγών των τριών Κλάδων και ουδείς εξ αυτών των τριών, δύναται να δίνει διαταγές για εκτέλεση πολεμικών αποστολών σε μονάδες του, εάν δεν εγκρίνει ο Αρχιστράτηγος. Με την ίδια λογική, στην κρίση των Ιμίων θα έπρεπε να εμφανίζονται “κατηγορίες” για τον Α/ΓΕΝ, επειδή δεν διέταξε τον Στόλο να επιτεθεί, παρακάμπτοντας τον Α/ΓΕΕΘΑ. Για το 1974 πάντως, ο Μπονάνος δεν έδωσε πειστικές απαντήσεις επί του θέματος στην Βουλή, εμφανίστηκε δε να υποστηρίζει ότι τα διαδραματιζόμενα γεγονότα δεν συνέβησαν στις 22 αλλά στις 21 Ιουλίου…
Η στοιχειώδης άγνοια κάποιου ο οποίος προσεγγίζει ιστορικά θέματα, “καλύπτει” την εμφάνιση θέσεων που μπορεί να φαίνονται “λογικές” στο ευρύ κοινό αλλά είναι αβάσιμες και προκαλούν σύγχυση ενώ παραπλανούν. Γενικότερα όπως προελέχθη, η άγνοια περί των στρατιωτικών ζητημάτων, υποβαθμίζει την εξέτασή τους σε συνάρτηση με τις εξελίξεις σε πολιτικοδιπλωματικό επίπεδο, με αποτέλεσμα να μένουν κενά. Στην περίπτωση των Phantom επί παραδείγματι, δεν έχει διευκρινιστεί για ποιον λόγο διατάχθηκε η μεταστάθμευση και δεύτερης τετράδας και μάλιστα τόσο προχωρημένη ώρα, στις 13.00. Εφόσον η εκτίμηση του Αρχηγείου Αεροπορίας ήταν ότι απαιτείτο πεντάωρο για προετοιμασία, συνυπολογιζομένου του χρόνου πτήσεως μέχρι την Κύπρο, η όποια αποστολή ήταν δυνατόν να εκτελεσθεί μετά τις 16.00 που ετίθετο σε εφαρμογή η συμφωνία καταπαύσεως του πυρός, παρατήρησε ο Αντιπτέραρχος ε.α. Γεώργιος Σκαρλάτος. Τέλος, εφόσον νωρίτερα είχαν προηγηθεί δύο ματαιώσεις απογειώσεων των F-84F, είναι σαφές ότι το ατύχημα της δεύτερης τετράδας F-4E, δεν ήταν η αιτία μη επεμβάσεως της Πολεμικής Αεροπορίας.
Στην ίδια ημερίδα, ο επίτιμος Α/ΓΕΣ Στρατηγός Κωνσταντίνος Γκίνης, ολοκληρώνοντας την ομιλία του, κατέληξε με την επισήμανση ότι είναι μεγάλο λάθος που τόσα χρόνια μετά δεν έχουν αποχαρακτηρισθεί τα αρχεία για τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Κύπρο. Η απαγόρευση αυτή, εμποδίζει την έρευνα και την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων και από αυτή την άποψη είναι εθνικώς επιζήμια.
“Αν είχαν χτυπήσει τα F-84F” στην Κύπρο… Η στρατηγική διάσταση
