Από Σάββας Δ. Βλάσσης
Το Έπος του 1940, δεν ήταν τυχαίο αλλά η στρατιωτική προπαρασκευή της χώρας, έπαιξε κρίσιμο ρόλο.
Στα πλαίσια του προγράμματος επανεξοπλισμού και αναδιοργάνωσης του Ελληνικού Στρατού που εγκαινιάστηκε το 1935 με την διάθεση των πρώτων σοβαρών πιστώσεων, η ένταξη στο οπλοστάσιο νέων οπλικών συστημάτων καθιστούσε αναγκαία και την εκτέλεση γυμνασίων μεγάλης κλίμακας, τα οποία θα αποτελούσαν μια επίδειξη και δοκιμασία της ετοιμότητας σε μεγάλη κλίμακα μονάδων και σχηματισμών, αλλά θα σηματοδοτούσαν και την σταθερή αποφασιστικότητα για ανέλιξη του επιπέδου ασφαλείας της χώρας.
Μετά το τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας, οι Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις άρχισαν σταδιακά να υποχρηματοδοτούνται με αποτέλεσμα την κάθετη πτώση της επιχειρησιακής τους ετοιμότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον Γενικό Προϋπολογισμό 1928–1929 προεβλέφθη μια ελάχιστη πίστωση ύψους 2 εκατ. δρχ. για πραγματοποίηση γυμνασίων μεγάλης κλίμακας, τα οποία τελικά δεν διατέθηκαν. Πλέον με την γενικότερη προσπάθεια αναδιοργάνωσης, ανεγράφησαν στον Προϋπολογισμό 1937–1938 κονδύλια ύψους 20,95 εκατ. δρχ., τα οποία όντως διατέθηκαν για την εκτέλεση μετά από δεκαετίες, μεγάλης κλίμακας γυμνασίων στην Μακεδονία, κατά την άνοιξη του 1937. Τα θετικά μηνύματα που ελήφθησαν από αυτήν την εξέλιξη, ώθησαν περαιτέρω τον επιτελικό σχεδιασμό του ΓΕΣ.
Ωστόσο, σημαντική πτυχή για το ετοιμοπόλεμο απετέλεσε ο παράγοντας της ταχείας κινητοποίησης με την προσέλευση των εφέδρων που θα επάνδρωναν τις μονάδες εκστρατείας και όχι μόνον. Σύμφωνα με το τελευταίο Σχέδιο Επιστράτευσης 1939β που τέθηκε σε ισχύ τον Μάρτιο του 1940, ο Στρατός Εκστρατείας απετελείτο από 15 Μεραρχίες Πεζικού, 1 Μεραρχία Ιππικού, 4 Ταξιαρχίες Πεζικού. Προκειμένου να επιτευχθεί η ομαλή και ταχεία επάνδρωση των μονάδων, είχε υπολογιστεί χρονική περίοδος 6 ημερών, οπότε μετά την υλοποίηση του Σχεδίου Επιστρατεύσεως, ακολουθούσε η εφαρμογή του Σχεδίου Συγκέντρωσης (για το Θέατρο Επιχειρήσεων Ηπείρου απαιτούσε επιπλέον 22 ημέρες), οπότε θα ήταν δυνατή η έναρξη εφαρμογής του Σχεδίου Εκστρατείας που είχε εκπονηθεί.
Ωστόσο, εκτός του Σχεδίου Επιστράτευσης, γεγονός ήταν η απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης για αποχή από κινήσεις οι οποίες θα έδιδαν την αφορμή που θα χρησιμοποιείτο και ως πρόσχημα για μια επίθεση κατά της χώρας. Μια τέτοια κίνηση ήταν και η Γενική Επιστράτευση, οπότε ήταν φανερό ότι η ελληνική πλευρά δεν θα είχε την πρωτοβουλία των κινήσεων σε περίπτωση εξωτερικής απειλής.
Το ΓΕΣ, σταθερά αποφασισμένο να εκτελέσει στο ακέραιο το καθήκον προς την πατρίδα «επινόησε» ορισμένα μέτρα, τα οποία σε γενικές γραμμές αφορούσαν:
• Μυστική μερική ή ολική μυστική προεπιστράτευση μονάδων εκστρατείας.
• Μυστικά μέτρα προπαρασκευής της Γενικής Επιστράτευσης.
• Ενίσχυση παραμεθορίων περιοχών μέσων της στρατιωτικής οργάνωσης των επί τόπου εφέδρων.
Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η πρόνοια για την μεθόριο, της οποίας οι δυνάμεις προκάλυψης σε ειρηνική περίοδο ήταν ανεπαρκείς και των οποίων η ενίσχυση θα έπρεπε να γίνει άμεσα. Το πρόβλημα ετίθετο ως εξής: Η αριθμητική ανεπάρκεια των δυνάμεων προκάλυψης θα μπορούσε να επιτευχθεί με την άμεση επιστράτευση στην εμπόλεμη σύνθεση, η οποία όμως θα γινόταν αντιληπτή από τον εχθρό εξαιτίας της άμεσης επαφής. Μεγάλης σημασίας μάλιστα θα ήταν η δυνατότητα να ενισχυθεί η προκάλυψη ανεξαρτήτως της Γενικής Επιστράτευσης. Ως εκ τούτου, από τον καιρό της ειρήνης όλα τα απαιτούμενα υλικά επιστράτευσης προωθήθηκαν στους συνοριακούς τομείς, σε επίπεδο διμοιριών και λόχων προκάλυψης. Αφ’ ετέρου οι κληθέντες έφεδροι θα έπρεπε να αφιχθούν εντός λίγων ωρών και να είναι σε θέση να εκτελέσουν άμεσα πολεμική αποστολή, κάτι που προϋπέθετε την γνώση των ιδιαιτέρων εδαφικών χαρακτηριστικών του τομέα και του εχθρού, όπως και άλλων λεπτομερειών.
Ως εκ τούτου αποφασίστηκε το σύστημα της στρατιωτικής οργάνωσης των παραμεθορίων εφέδρων και της περιοδικής, τακτικής ή έκτακτης πρόσκλησης υπό τα όπλα σε ημερήσιες συγκεντρώσεις. Αυτή οργανώθηκε ώστε να πραγματοποιείται είτε σε επίπεδο διμοιρίας, είτε λόχου, οπότε ταχύτατα επανδρωνόταν σε πλήρη εμπόλεμη δύναμη η διμοιρία ή λόχος προκάλυψης, οι άνδρες ελάμβαναν εκπαίδευση, ενημέρωση για τις συνθήκες του τομέα και τα ιδιαίτερα καθήκοντα, ενώ γινόταν και γνωριμία των εφέδρων με τους υπηρετούντες οπλίτες και αξιωματικούς.
Προηγήθηκε βέβαια η εργασία εξακρίβωσης του αριθμού των επί τόπου διαθεσίμων εφέδρων, προσδιοριζομένων των μονίμως απουσιάζοντων (οι κατάλογοι ενημερώνοντο διαρκώς), κατανεμήθηκαν οι έφεδροι ανά λόχο και διμοιρία προκάλυψης αναλόγως της εγγύτητας των τόπων μονίμου κατοικίας και τέλος οργανώθηκε το σύστημα ταχείας ειδοποίησης κινητοποίησης κατά τομέα.
Συνεπώς, μετά από σχετική ειδοποίηση καλούντο τακτικά οι έφεδροι σε ημερήσιες συγκεντρώσεις μία φορά τον μήνα σε ημέρα αργίας (Κυριακή ή εορτή), είτε σε επίπεδο διμοιρίας, είτε λόχου και εκτελούσαν άσκησης. Επιπλέον, υπήρξε πρόνοια για ανά τρίμηνο έκτακτη και αιφνίδια κλήση σε ημερήσια συγκέντρωση επιπέδου λόχου, οποιαδήποτε ημέρα μη γνωστή εκ των προτέρων, με υποχρεωτική προσέλευση και την εν συνεχεία εκτέλεση άσκησης.
Αποτέλεσμα της τακτικής εφαρμογής αυτού του μέτρου, με την κινητοποίηση που ακολουθούσε, ήταν να γίνεται αντιληπτή από τον εχθρό, αποτελώντας ως εκ τούτου άριστο μέτρο απόκρυψης της οποιασδήποτε πραγματικής επιστράτευσης των συνοριακών τομέων.
Η ιταλική εισβολή στην Αλβανία την 13η Απριλίου 1939, είχε ως αποτέλεσμα την κορύφωση της έντασης στα ελληνοαλβανικά σύνορα και τις ελληνοϊταλικές σχέσεις, οπότε στις 23 Αυγούστου διατάχθηκε και εκτελέστηκε η μερική επιστράτευση της VIII και ΙΧ Μεραρχιών σε Ιωάννινα και Κοζάνη αντίστοιχα. Η κρίση εκτονώθηκε και από τα τέλη Σεπτεμβρίου έως τις 10 Οκτωβρίου, ολοκληρώθηκε η αποστράτευση των Ελλήνων εφέδρων.
Αυτή η επιστράτευση υπήρξε ευτυχές γεγονός για το ΓΕΣ, καθώς αποκαλύφθηκαν πλήθος ατελειών, αδυναμιών και σφαλμάτων στον σχεδιασμό και την εκτέλεση. Από τον Ιανουάριο του 1940 ο Γ΄ Υπαρχηγός ΓΕΣ άρχισε λεπτομερή επιθεώρηση των προπαρασκευαστικών εργασιών επιστράτευσης όλων των μεγάλων μονάδων, αρχών, αποθηκών, συνοδευόμενος από τον Διευθυντή του V Γραφείου του ΓΕΣ, ο οποίος ήταν επιφορτισμένος με την συγκεκριμένη αρμοδιότητα. Αποφασίστηκε να εγκαινιασθεί η επιθεώρηση από τις παραμεθόριες μονάδες, γιατί σε αυτές οι εργασίες επιστράτευσης παρουσίαζαν την μεγαλύτερη καθυστέρηση. Μεταξύ Ιανουαρίου – Απριλίου επιθεωρήθηκαν οι μονάδες των Ε΄ Σώματος Στρατου (Αλεξανδρούπολη), Δ΄ Σώματος Στρατού (Καβάλα) και Γ΄ Σώματος Στρατού (Θεσσαλονίκη). Στο α’ 15θήμερο Μαΐου ολοκληρώθηκε στο Β΄ Σώμα Στρατού (Λάρισα) και στην διάρκεια του Ιουνίου άρχισε η επιθεώρηση στο Α΄ Σώμα Στρατού (Αθήναι).
Είναι περιττό να λεχθεί ότι διαπιστώθηκαν επίσημα και διορθώθηκαν επί τόπου (δίχως την αναμονή έκδοσης νεότερης διαταγής) πλήθος σφαλμάτων, ενώ απονεμήθηκε από τον υπουργό Στρατιωτικών έπαινος σε 15 διοικητές μονάδων, επόπτες ή αξιωματικούς επιστράτευσης μονάδων, για την ευσυνείδητη και επιμελή εργασία τους, ενώ αντίθετα επιβλήθησαν κυρώσεις σε 10 αξιωματικούς για την έλλειψη προσπάθειας και εξαιρετικά πλημμελή εργασία που παρουσίασαν κατά την επιθεώρηση.
Δεδομένης της γερμανικής εισβολής σε Δανία και Νορβηγία τον Απρίλιο του 1940 και της επιδείνωσης της διεθνούς κατάστασης στην Ευρώπη, η κυβέρνηση Μεταξά αποφάσισε την κλήση υπό τα όπλα επί ένα μήνα 5 σειρών εφέδρων αξιωματικών σε διαδοχικές σειρές, με σκοπό αφ’ ενός την μετεκπαίδευση στα νεότερα μηχανήματα και όπλα που είχαν εισαχθεί σε υπηρεσία, αφ’ ετέρου την αύξηση του αριθμού των διαθεσίμων Στελεχών σε περίπτωση ενδεχόμενης επιστράτευσης. Η μετεκπαίδευση άρχισε από τους παλαιότερους που είχαν μεγαλύτερη ανάγκη εκπαίδευσης, καθώς οι Κλάσεις 1924 μέχρι 1928 είχαν πρόσφατα κληθεί.
Ως εκ τούτου εκλήθησαν οι παρακάτω σειρές εφέδρων αξιωματικών:
• Α΄σειρά: Κλάσεις 1921-1923, 1929 όλων των Όπλων (15 Μαΐου – 15 Ιουνίου)
• Β΄σειρά: Κλάσεις 1920, 1930 όλων των Όπλων, 1932 (Πεζικό) (15 Ιουνίου – 15 Ιουλίου)
• Γ΄σειρά: Κλάσεις 1932 (πλην Πεζικού), 1933 όλα τα Όπλα (16 Ιουλίου – 16 Αυγούστου)
• Δ΄σειρά: Κλάσεις 1934, 1939 όλων των Όπλων (από 16 Αυγούστου)
• Ε΄σειρά: Κλάσεις 1924-1928 όλων των Όπλων (από 11 Σεπτεμβρίου)
Είναι ευνόητο ότι οι Δ΄ και Ε΄ σειρές δεν απελύθησαν εξαιτίας των εξελίξεων στην Βαλκανική και την ιταλική προκλητικότητα, οπότε διατηρήθηκαν υπό τα όπλα έως την έκρηξη του πολέμου.
Επιπλέον όμως, τον Μάιο του 1940 διατάχθηκε η διαδοχική και για ένα μήνα πρόσκληση 5 κλάσεων εφέδρων όλων των Όπλων, με το πρόσχημα της εκπαίδευσης στα νέα όπλα.
Συνεπώς εκλήθησαν οι παρακάτω Κλάσεις:
• Κλάση 1935 (25 Μαΐου – 29 Ιουνίου)
• Κλάση 1934 (5 Ιουνίου – 26 Ιουλίου)
• Κλάση 1933 (από 22 Ιουλίου)
• Κλάση 1932 (από 25 Αυγούστου)
• Κλάση 1931 (από 10 Οκτωβρίου)
Και σε αυτήν την περίπτωση, η επιδείνωση των ελληνοϊταλικών σχέσεων δεν επέτρεψε την απόλυση των τελευταίων τριών κλάσεων.
Ωστόσο, από τα τέλη Μαΐου και μετά την συντριβή της αντίστασης Γάλλων, Βρετανών, Ολλανδών και Βέλγων από την Γερμανία, η Ιταλία, επιθυμώντας να συμμετάσχει ενεργώς στην σύρραξη προσδοκώντας οφέλη, άρχισε να μεταστρέφει την πολιτική της απέναντι στην Ελλάδα. Αποκορύφωμα ήταν ο προκλητικός τορπιλισμός του ευδρόμου ΕΛΛΗ από το ιταλικό υποβρύχιο DELFINO στις 15 Αυγούστου 1940.
Η κυβέρνηση Μεταξά, διατηρώντας την ψυχραιμία της, προέβη σε αποφασιστικές κινήσεις υπεράσπισης της ακεραιότητας της χώρας, οπότε από τα τέλη Μαΐου άρχισε την μυστική κινητοποίηση.
Οι κυριότερες μυστικές εν πολλοίς προεπιστρατευτικές κινήσεις μεταξύ Μαΐου – Οκτωβρίου 1940, ήσαν οι εξής:
1) 28 Μαΐου, μυστική μερική επάνδρωση του αντιαεροπορικού πυροβολικού μέχρι του σημείου να εξασφαλίζεται η εκτέλεση βολής και η μετακίνηση.
2) 31 Μαΐου, μυστική προεπιστράτευση του δικτύου επιτήρησης αέρος.
3) 2 Ιουνίου, μυστική πρόσκληση της α’ σειράς εφέδρων σιδηροδρόμων διαφόρων κλάσεων.
4) 12 Ιουνίου, μυστική πρόσκληση εφέδρων σκαπανέων διαφόρων κλάσεων προς ενίσχυση έργων οχύρωσης.
5) 18 Ιουλίου, μυστική προεπιστράτευση λόχου στην Μήλο.
6) 25 Ιουλίου, μυστική πρόσκληση εφέδρων ραδιοτηλεγραφητών διαφόρων κλάσεων των μαχίμων Όπλων.
7) 29 Ιουλίου, μυστική πρόσκληση της β’ σειράς εφέδρων σιδηροδρόμων διαφόρων κλάσεων προς αντικατάστασιν των της α΄ σειράς κληθέντων.
8) 23 Αυγούστου, προεπιστράτευση Βαρέας Πυροβολαρχίας 85, Πεδινής Πυροβολαρχίας 75 Β΄ ΣΠΠ Λάρισας.
9) 23 Αυγούστου, προεπιστράτευση 1 τάγμα 32ου Συντάγματος Πεζικού Καστοριάς.
10) 24 Αυγούστου, προεπιστράτευση προκάλυψης της VIII, ΙΧ Μεραρχιών, καθώς και του μεγαλυτέρου μέρους των υπολοίπων μονάδων αυτών, της IV Ταξιαρχίας και ορισμένων μη μεραρχιακών μονάδων του Β΄ Σώματος Στρατού.
11) 25 Αυγούστου, πρόσκληση εφέδρων βοηθητικών κλάσης 1935.
12) 25 Αυγούστου, προεπιστράτευση 2 ταγμάτων πεζικού, 2 ουλαμών πυροβολικού συνοδείας.
13) 25 Αυγούστου, προεπιστράτευση 3 ουλαμών αντιαεροπορικού πυροβολικού, 1 αντιαεροπορικής πυροβολαρχίας ΙΙΙ Μεραρχίας.
14) 25 Αυγούστου, προεπιστράτευση Πεδινής Πυροβολαρχίας 75, Βαρέας Πυροβολαρχίας 85, Γ΄ ΣΠΠ Θεσσαλονίκης.
15) 25 Αυγούστου, προεπιστράτευση 3 διμοιριών αυτοκινήτων Θεσσαλονίκης.
16) 25 Αυγούστου, προεπιστράτευση 2 εφεδρικών χειρουργικών συνεργείων Θεσσαλονίκης.
17) 26 Αυγούστου, μυστική προεπιστράτευση ΙΙΙβ Μοίρας Ορειβατικού Πυροβολικού Κορίνθου και ΙΙγ Μοίρας Ορειβατικού Πυροβολικού Αθηνών προωθηθείσαι στην VIII Μεραρχία.
18) 28 Αυγούστου, προεπιστράτευση Πεδινής Πυροβολαρχίας 75, Βαρέας Πυροβολαρχίας 105 Β΄ ΣΠΠ Λάρισας.
19) 28 Αυγούστου, προεπιστράτευση ΙΙ Τάγματος Σκαπανέων Λάρισας.
20) 29 Αυγούστου, μυστική προεπιστράτευση 42ου Συντάγματος Ευζώνων Λαμίας.
21) 29 Αυγούστου, προεπιστράτευση 51ου Συντάγματος Πεζικού Τρικάλων (- τάγμα).
22) 29 Αυγούστου, προεπιστράτευση Ορειβατικής Πυροβολαρχίας 75 Λάρισας.
23) 29 Αυγούστου, προεπιστράτευση τμημάτων Ι και ΙΙ Ουλαμών Αναγνώρισης Λάρισας.
24) 31 Αυγούστου, μυστική προεπιστράτευση ΧΙΙΙ Μεραρχίας (Νήσοι Αιγαίου).
25) 31 Αυγούστου, προεπιστράτευση Στρατιωτικών Νοσοκομείων Κοζάνης, Φλώρινας.
26) 4 Σεπτεμβρίου, μυστική προεπιστράτευση τμημάτων αμύνης ακτών Κρήτης, Vα, Vβ Λόχοι Διαβιβάσεων.
27) 4 Σεπτεμβρίου, πρόσκληση εφέδρων βοηθητικών κλάσης 1934.
28) 4 Σεπτεμβρίου, προεπιστράτευση Λόχου Κυθήρων.
29) 7 Οκτωβρίου, προεπιστράτευση Πυροβολαρχίας Ορειβατικού Πυροβολικού Ναυπλίου.
30) 26 Οκτωβρίου, μυστική προεπιστράτευση 39ου Συντάγματος Ευζώνων .
Σύμφωνα με τους ιταλικούς υπολογισμούς, η VIII Μεραρχία μαζί με τις δυνάμεις των συνοριακών τομέων αναμενόταν να έχει επάνδρωση ειρηνικής περιόδου, υπολογιζομένης στο ¼ της εμπολέμου κατάστασης μιας ελληνικής μεραρχίας πεζικού. Ωστόσο, εκτός του ότι η VIII Μεραρχία αυτή βρέθηκε πλήρως επανδρωμένη, παρουσιαζόταν και ενισχυμένη καθώς μόνο όσον αφορά το Πεζικό, η ισχύς της ήταν αυξημένη αφού αντί των 9 διέθετε 15 τάγματα, ενώ και στο Πυροβολικό είχε ενισχυθεί με 1 επιπλέον σύνταγμα. Δεν υπάρχει καμμία αμφιβολία ότι η προνοητικότητα της ελληνικής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας (η οποία πίεζε για προεπιστράτευση ακόμα περισσοτέρων μονάδων), έφερε την πλήρη ανατροπή των ιταλικών σχεδιασμών από τα πρώτα κιόλας στάδια της εισβολής.
